Najdawniejsze instrumenty astronomiczne.
26 stycznia miłośnicy astronomii uczestniczyli w spotkaniu z cyklu „Z Nestorem do gwiazd”. Prezes Lubelskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii Wiesław Krajewski opowiedział o instrumentach używanych przez tysiąclecia do obserwacji astronomicznych. Zebrani mieli okazję zobaczyć repliki instrumentów i przekonać się jak ich używano.
Najstarszym i najprostszym, przydatnym instrumentem astronomicznym wykorzystywanym przez człowieka już wiele tysięcy lat temu jest gnomon. To dowolnych rozmiarów słup osadzony pionowo w ziemi. Zasada działania gnomona jest prosta. Oświetlany przez Słońce gnomon rzuca przesuwający się cień, który można było obserwować i przeprowadzać obserwacje astronomiczne np. wyznaczając pierwszy dzień wiosny. Mieszkańcy Borneo używają gnomonu do wyznaczania pory dnia. Laska Jakuba to przyrząd nawigacyjny w postaci prostej listwy z ruchomą poprzeczką, stosowany w żeglarstwie, służący do mierzenia wysokości ciał niebieskich nad horyzontem, a także kątów poziomych i pionowych pomiędzy obiektami widocznymi na Ziemi. Obserwacje astronomiczne przez tysiąclecia dotyczyły wyznaczania położenia obiektów na niebie, konturu między obiektami czy wysokości azymutu. Prelegent zaprezentował i pokazał działanie przyrządu w kształcie pierścienia nazywanego pierścieniem równikowym, który służył do określania równonocy. Z kolei obrotowa mapa nieba pozwala na ustawienie i pokazanie, jak będzie wyglądać niebo w danym dniu. Na podstawie wyglądu nieba i na podstawie znajomości dzisiejszej daty można ustalić, która jest godzina. Nokturnał to instrument służący do wyznaczania czasu w nocy. Bardziej skomplikowanym przyrządem jest sfera armilarna zwana astrolabium sferycznym, na którym wzorowane były zegary słoneczne. Jest to szereg kół, które mają odzwierciedlać cały wszechświat. Mikołaj Kopernik wykorzystywał astrolabium i na wielu pomnikach trzyma go w ręku. Wersja astrolabium płaskiego wykorzystywana była też przez żeglarzy, a słynny zegar na budynku ratusza w Pradze jest w zasadzie astrolabium. Mikołaj Kopernik wykorzystywał też dawny przyrząd astronomiczny zwany torquetum. Tworzą go listewki w kształcie trójkąta, pozwalające na obserwację położenia gwiazd, pomiary współrzędnych ciał niebieskich w trzech układach: horyzontalnym, równikowym i ekliptycznym oraz konwersję pomiędzy tymi układami bez wykonywania dodatkowych obliczeń. Już w starożytnej Grecji znany był kwadrant, przyrząd służący m.in. do oznaczania położenia gwiazd i stosowany kiedyś w nawigacji morskiej Miał kształt ćwiartki okręgu z naniesioną podziałką kątową, po której przesuwał się przeziernik. Sekstant to kątomierz lusterkowy, który służył do mierzenia wysokości ciał niebieskich nad horyzontem, a także kątów poziomych i pionowych pomiędzy obiektami widocznymi na Ziemi. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa sexta, oznaczającą szóstą część, ponieważ podstawowa część przyrządu kątomierz, stanowi wycinek jednej szóstej koła. W olsztyńskim zamku znajduje się niezwykła pamiątka po Mikołaju Koperniku. Jest to tablica astronomiczna wykonana przez astronoma na ścianie i służąca do przedstawienia pozornego ruchu Słońca w dniach bliskich równonocy wiosennej i jesiennej połączona ze swoistą formą zegara słonecznego. Z powodu zachmurzenia nie mogła się odbyć obserwacja nieba przez teleskop, ale zebrani mogli zobaczyć aktualną południowo wschodnią część nieba i obiekty do samodzielnego oglądania wieczorem: Księżyc, Wenus, Saturn, Jowisz, Mars, Orion, Syriusz. Zachęcamy do obserwacji komety C/2022 E3 (ZTF), która 2 lutego 2023 osiągnie punkt najbliższy Ziemi znajdując się od niej w odległości 0,29 au (44 mln km).
